Szal Jan Alfred (1899–1942), inżynier mechanik, konstruktor lotniczy, autor prac z teorii kosmogonii.
Ur. 23 XII w Krośnie, był najmłodszym z pięciorga dzieci Michała, urzędnika miejskiego, i Franciszki z domu Ekierd (Ekert), bratem m.in. Mieczysława (1887–1942), ekonomisty, w l. trzydziestych wicekonsula RP w Nowym Jorku, zamordowanego przez Niemców na Pawiaku.
Od r. 1911 uczęszczał S. do Szkoły Realnej w Krośnie, gdzie zdał maturę w r. 1917, po czym pracował jako robotnik w kopalni nafty. W październiku 1918 podjął studia na Wydz. Budowy Maszyn Szkoły Politechnicznej we Lwowie, ale już 8 XI t.r. rozpoczął służbę w kompanii powiatowej WP w Krośnie. Dn. 12 XI wstąpił do Legii Akademickiej w Krakowie, a od 17 II 1919 ponownie służył w kompanii powiatowej w Krośnie, następnie od 4 IV t.r. w 20. pp Ziemi Krakowskiej, a od 21 IV w 20. pp. Na studia wrócił 8 IX. Przerwał je ponownie w r. 1920 i od 27 VII t.r. uczył się w Szkole Podchorążych Piechoty w Warszawie; ukończył ją w stopniu podchorążego (mianowany 1 I 1921). Z WP zwolniony 29 I t.r., 2 VII 1922 został podporucznikiem rezerwy. Dn. 28 I 1921 wznowił studia politechniczne we Lwowie; ukończył je w r. 1926 z wyróżnieniem i uzyskał dyplom inżyniera mechanika. Odbył następnie dwuletni staż we Francji, w wytwórni silników lotniczych Lorraine Dietrich w Argenteuil.
Po powrocie do kraju S. podjął w r. 1928 pracę w nowo powstałej na Okęciu wytwórni silników lotniczych – Polskich Zakładów Skody. W r. 1929 opracował wzór użytkowy Drogowa stacja benzynowa i jej odmiana polowa. Następnie opatentował wynalazki: Sposób i urządzenie do samoczynnej regulacji temperatury i składu mieszanki w gaźnikach oraz stopnia chłodzenia cylindrów w silnikach lotniczych chłodzonych powietrzem (1930), Urządzenie zaczepowe (pasów obserwatora w kabinie samolotu) (1933) i Synchronizator karabinu maszynowego pilota (umożliwiający strzelanie przez krąg śmigła) (1934). S. współpracował z profesorami Politechn. Warsz., m.in. fizykiem Mieczysławem Wolfkem i inżynierami: Gustawem Andrzejem Mokrzyckim, propagatorem i teoretykiem lotnictwa, oraz Maksymilianem Huberem, teoretykiem wytrzymałości materiałów. Interesował się również astronomią, a ściślej kosmogonią i już w r. 1930 opublikował m.in. Analogię układu słoneczno planetarnego i ziarenka komórki (W.). W r. 1934 założył w Warszawie przy ul. Huculskiej 6 Wytwórnię Akcesoriów Lotniczych i Samochodowych «Motolux», która produkowała początkowo drobny osprzęt, m.in. kurki oraz filtry paliwowe i olejowe, a później wytwarzała synchronizatory dla karabinów maszynowych pilota JS-1 i JS-2 (wg patentu S-a). T.r. opracował S. technologię budowlaną trwałego łączenia muru ceglanego z konstrukcją żelbetową. Podjął licencyjną produkcję brytyjskich gaźników lotniczych «Claudel-Hobson», które ulepszone i oznaczane jako C. H. Motolux stosowano we wszystkich silnikach dużej mocy produkowanych w Państw. Zakładach Lotniczych – Wytwórni Silników, używanych w polskich samolotach wojskowych. Od poł. l. trzydziestych zwiększył produkcję na eksport; swoje wyroby wystawiał na Międzynarodowych Targach Poznańskich (1935) i Międzynarodowym Salonie Lotniczym w Paryżu (1936).
Powołany w skład Rady Technicznej I Polskiego Lotu Stratosferycznego, podjął się S. w r. 1937 budowy hermetycznej gondoli kulistej dla załogi polskiego balonu stratosferycznego «Gwiazda Polski». Wytworzył trzy takie egzemplarze: próbny, do lotu i zapasowy; ich konstrukcja, wykonana ze stopów lekkich, miała rozwiązania noszące cechy wynalazków, m.in. szybko otwieralne włazy luków awaryjnych, przekaźnik ruchu po ziemi, automat odczepiania gondoli po wylądowaniu oraz półautomatyczny sposób odbalastowania. Próbę startu balonu podjęto w nocy z 12 na 13 X 1938 z Doliny Chochołowskiej w Tatrach, jednak podczas napełniania balonu wodorem nastąpił wybuch, który zniszczył część jego powłoki (lot przełożono na wrzesień 1939). Mimo to w r. 1939 otrzymał S. zapytanie ofertowe, poprzedzające zamówienie z Argentyny, na dwie gondole do balonu stratosferycznego. Wiosną t.r. przeniósł niektóre wydziały «Motoluxu» do Grabowa koło Warszawy (obecnie Ursynów), gdzie oprócz produkcji czterech typów gaźników lotniczych (85-MB, 85-X, 80-B2, 80-B) i synchronizatorów karabinów maszynowych, uruchomiono także dział przekaźników ruchu. Do ostatnich prac S-a przed wybuchem drugiej wojny światowej należały: szybko otwieralny centralny zaczep uprzęży spadochronowej, zamówiony przez Wytwórnię Balonów i Spadochronów Legionowo, oraz wykonany na zlecenie Zarządu Głównego Ligi Obrony Powietrznej i Przeciwgazowej przenośny schron przeciwgazowy ze stopów lekkich.
Jako oficer rezerwy został S. zmobilizowany 28 VIII 1939, otrzymując zadanie ewakuacji «Motoluxu» do Kałuszyna. W czasie kampanii wrześniowej t.r. przedostał się do Rumunii, gdzie został internowany. Opublikował tam rozprawę Analiza pracy układu grawitacyjnego tłem analogii układu słoneczno-planetarnego i ziarenka komórki (Bukareszt 1940). W r. 1941 wrócił do kraju. Mimo nacisków Niemców, nie podjął pracy na stanowisku kierownika Luftfahrtanlagen Ost. GmbH (dawnego «Motoluxu»); symulując chorobę płuc, wyjechał z rodziną do Rabki, gdzie działał w ZWZ-AK. Wiosną 1942 ukończył tam książkę pt. Teoria kosmogoniczna – układ międzyplanetarny wszechświata (wyd. pośmiertne, W. 1947). Aresztowany 25 VI 1942, został zamordowany w czasie przesłuchania 29 VI 1942 w siedzibie Gestapo «Palace» w Zakopanem. W r. 1969 ekshumowane szczątki przeniesiono do Alei Zasłużonych cmentarza Wojskowego na Powązkach w Warszawie.
W zawartym w r. 1937 małżeństwie z Janiną z domu Kotynia miał S. dwie córki: Janinę Krystynę, zamężną Waligóra, inżyniera chemika, zamieszkałą w Kapsztadzie w Afryce Południowej, oraz Barbarę, zamężną Karkowską, dr medycyny z zakresu pediatrii.
W październiku 2004 w schronisku na Polanie Chochołowskiej, staraniem córek, odsłonięto tablicę z brązu na pamiątkę S-a i próby startu «Gwiazdy Polski», a na ścianie budynku byłej wytwórni «Motoluxu» w Warszawie tablicę i polichromię Coelum Polonorum (sąsiedni zieleniec otrzymał nazwę Gwiazda Polski). W dzielnicy Ursynów nadano w r. 2009 jednej z ulic imię S-a.
Cumft O., Kujawa H. K., Księga lotników polskich: poległych, zmarłych i zaginionych 1939–1946, W. 1989 s. 177; Olszewic z, Lista strat kultury pol.; Słown. techników, z. 10 (bibliogr.); – Bartel L. i in., Z historii polskiego lotnictwa wojskowego 1918–1934, W. 1978 s. 438; Kozak Z., Liga Obrony Powietrznej i Przeciwgazowej w latach 1928–1939, Szczecin 2007 s. 205; Kozak Z. i in., Podpułkownik Franciszek Hynek (1897–1958), Pruszków 2008 s. 48; ciż, Wytwórnia balonów i spadochronów, Pruszków 2008 s. 26; Majewski M. W., Samoloty i Zakłady Lotnicze II Rzeczypospolitej, W. 2006 s. 200–1; Mazurek S., Balonem do stratosfery, W. 1938; Morgała A., „Gwiazda Polski”, „Skrzydlata Polska” 1962 nr 48, 49; tenże, „Gwiazda Polski” – Lot do stratosfery 1938, W. 2006; tenże, Inżynier Jan Szal – genialny konstruktor i wynalazca, „Lotnictwo z Szachownicą” 2007 nr 22 s. 28–31; tenże, Samoloty wojskowe w Polsce 1924–1939, W. 2003; Popiel A., Uzbrojenie lotnictwa polskiego 1918–1930, W. 1991 s. 74; Szczepański J., Przed lotem polskim do stratosfery, „Kur. Warsz.” 1938 nr 230; tenże, Wojska Balonowe Legionowo 1897–1939, Pruszków 2004 s. 96; tenże, Z dziejów polskiej techniki. Gwiazda Polski, „Życie Warszawy” 1998 nr z 15 VII; – Bartel R., Wspomnienia pośmiertne o Janie Szalu, „Skrzydlata Polska” 1959 nr 36; Dziennik Personalny MSWojsk, W. 1922 nr 23 s. 562; Jost H., Zakopane czasu okupacji (wspomnienia), W. 1989 s. 188; – „Przegl. Techn.” 2001 nr 42–43 (J. Kasprzycki); „Życie Warszawy” 1980 nr 93, 1988 nr 119; – CAW: Akta personalne S-a, sygn. 13149, 18365 (wg własnoręcznego życiorysu i karty ewidencyjnej data ur. 24 XII, wg świadectwa maturalnego 23 XII); Cmentarz Wojskowy na Powązkach w W.: Baza danych; – Mater. w posiadaniu córek S-a; – Informacje Ryszarda Bartla, Zbigniewa Burzyńskiego i Franciszka Janika z W., Stanisława Grabowskiego z Sopotu, Zygmunta Kozaka z Legionowa oraz Józefa Rojka z Kr.
Andrzej Morgała